سفال و سفالگری

سفال، بنا به تعبیر لغت‌نامه به معنای اشیاء و ظرفی است که با گل پخته شده به‌دست می‌آید و سفالگری، هنری است دیرینه که با حفظ سنت، از دیرباز تا به امروز ادامه داشته است. مردمانِ سال‌های دور با خاک، آب و آتش پیوند عمیقی داشته‌اند. آن‌ها خاک و آب را با جان و دل ورز می‌دادند و ترس‌ها و رویاهای دور و دراز خود را در قالب اشیاء سفالی دست سازشان به تصویر می‌کشیدند.

در واقع این ظروف و اشیای سفالی به‌جا مانده از داستان، نه تنها سلیقه و هنر سازنده اثر را نشان می‌دهد بلکه از زندگی اجتماعی و دوره زندگی و ویژگی‌های مادی و معنوی سازندگان اثر خبر می‌دهند. فن سفال سازی در ایران از ابتدای تمدن تا به امروز ادامه یافته و در تمام این مدت تغییرات گوناگونی به خود دیده است. با گذشت زمان و گسترش زندگی، سفالگری هم تکامل یافته است. انسان‌ها پیش از این با دست‌هایشان ظرف درست می‌کردند و بعد روی آن نقش و نگار می‌کشیدند. در مراحل بعد کوره‌های سفال‌پزی و چرخ‌های سفالگری پا به عرصه گذاشتند و ساخت ظروف آسان‌تر شد.

تنها کشورِ هم دوش ایران در فن سفال‌سازی، چین است که روابط روز افزون آن با ایران از زمان اشکانیان آغاز شده و در همان وقت نیز پیشرفت زیادی در ساخت ظروف سفالی و مخصوصأ استفاده از لعاب سبز رنگ ایرانی داشته است. در 200 سال پیش از میلاد مسیح، سفال بی‌لعاب با نقش قالب‌زنی مرسوم بوده در صورتی که در ایران، حدود 1250 سال پیش از میلاد لعاب بر روی ظروف سفالین معمول بوده و پیکره‌های سفالین شوش را به لعاب شفاف ضخیم سفید رنگ آرایش می‌دادند و این نشانی است که به‌کار بردن لعاب بر روی سفال از ایران زمین به چین سرایت کرده و نکته‌ای که این گفته را کاملأ تصدیق می‌کند آن است که در چین اولین ظروف لعاب‌دار در قرن ششم مشاهده شده است.

سفال منقوش، نخست با نقوش هندسی و تزئینی بدنه ظروف بوده است و پس از مدتی نقش حیوانات معمول شد و زمانی بعد، هنرمندان برای بیان انتقادات و گاه وضعیت محیط زندگی، موضوع خاصی را با کمک نقوش بر روی سفال بکار می‌بردند که می‌توان گفت بیشتر خصایص زندگی، اعم از مذهبی، اخلاقی و هنری بوده است.

سفال، بهترین و حتی می‌توان گفت مهم‌ترین اثری است که از جوامع اولیه برجای مانده است به ویژه در نامگذاری مراحل مختلف تمدن در فلات ایران. مثلأ تمدن‌های شمال به نام سفال خاکستری، تمدن‌های غربی به نام سفال نخودی و تمدن ایلام به نام سفال منقوش نامگذاری شده است. از نیمه‌های هزاره اول قبل از میلاد با رونق فلزکاری، صنعت سفالگری رو به افول نهاد. در نهایت باید گفت که اوج تمدن و هنر سفال در ایران، به دوره سلجوقی باز می‌گردد و به آب‌های زرین فام این دوره، از آثار هنری بی نظیر دنیا است.